Afweer in actie tegen kanker
Ons lichaam heeft een natuurlijk afweersysteem dat ons beschermt tegen schadelijke indringers zoals virussen en bacteriën. Onze afweer kan ook in actie komen tegen kankercellen, maar die zijn geen gemakkelijke prooi. Kankercellen lijken nog op normale cellen waaruit ze zijn ontstaan en blijven vaak onopgemerkt. Ook kunnen ze aanvallen afslaan door zich te verstoppen voor het afweersysteem of het te manipuleren.
Immunotherapie is een behandeling die het afweersysteem helpt om kankercellen te herkennen en op te ruimen. Dankzij onderzoek is immunotherapie inmiddels uitgegroeid tot een nieuwe, volwaardige behandelmogelijkheid bij meerdere kankersoorten. Wetenschappers uit de hele wereld werken hard aan nieuwe immunotherapieën die nog beter werken voor nog meer patiënten.
Nobelprijs checkpointremmers
In 2013 riep het wetenschappelijke tijdschrift Science immunotherapie uit tot doorbraak van het jaar. Vijf jaar later ontvingen professoren James Allison en Tasuku Honjo de Nobelprijs voor Geneeskunde voor een specifieke vorm van immunotherapie, namelijk 'checkpointremmers'. Deze medicijnen halen de rem weg die kankercellen op het afweersysteem zetten. Daardoor kan het afweersysteem weer in actie komen tegen de kankercellen.
Behandeling met checkpointremmers is mogelijk bij o.a. melanoom, longkanker, nierkanker, hoofd-halskanker, hodgkin-lymfoom en triple-negatieve borstkanker. Wereldwijd vindt veel onderzoek plaats naar checkpointremmers, zodat nóg meer patiënten van deze behandeling kunnen profiteren.
Afweer in actie
Hieronder een overzicht van door KWF gefinancierde onderzoeksprojecten op het gebied van immunotherapie.
Overzicht: behandelingen waarbij de afweer in actie komt tegen kanker
Monoklonale antilichamen/antistoffen zijn identieke eiwitten die in grote hoeveelheden worden gemaakt in het laboratorium. Ze gaan heel gericht op kankercellen af en koppelen zich eraan vast. Dat heeft verschillende effecten.
Sommige antilichamen markeren kankercellen als een soort rode vlag voor het afweersysteem. Andere remmen of blokkeren moleculen die kankercellen nodig hebben voor hun groei. Ook zijn er monoklonale antilichamen die ervoor zorgen dat kankercellen het afweersysteem niet meer remmen (checkpointremmers).
- Checkpointremmers
prof. dr. Arjan Griffioen, Amsterdam UMC (locatie VUmc)
De klassieke conditionering van immunotherapie om kankerbehandelingen te verbeteren
dr. Kristiaan Lenos, Amsterdam UMC (locatie AMC)
prof. dr. Karin de Visser, Antoni van Leeuwenhoek/ NKI
- Overig
dr. Leendert Trouw, LUMC Leiden
prof. dr. Gosse Adema, Radboudumc
Celtherapie is een behandeling met levende lichaamscellen, meestal van het afweersysteem van de patiënt zelf. Ze worden uit het bloed gehaald, in het laboratorium bewerkt en vermeerderd en daarna weer teruggegeven aan de patiënt. Gentherapie is een behandeling met genetisch aangepaste cellen, virussen of geneesmiddelen die kankercellen vernietigen of het afweersysteem daartoe aan te zetten.
- CAR-T-therapie
Bij CAR-T-therapie worden T-cellen (een type afweercel) uit het bloed van de patiënt gehaald en voorzien van een CAR (chimere antigeen receptor). Dat is een kunstmatig ontworpen receptor (een soort voelspriet/grijparm) bovenop de T-cel, waarmee de T-cel kankercellen kan herkennen, vastgrijpen en bestrijden.
iCARe – Immuuntargeting van de tumorvasculatuur met CAR T cellen
dr. Judy van Beijnum, Amsterdam UMC (locatie VUmc)
Verbetering immuuntherapie voor non-Hodgkin lymfoom
prof. dr. Annemiek van Spriel, Radboudumc
dr. Friso Calkoen, Prinses Máxima Centrum voor kinderoncologie
- TIL-therapie
Bij TIL-therapie worden afweercellen die in de tumor alle kankercellen proberen te vernietigen uit het lichaam gehaald en in het laboratorium opgekweekt tot een superleger van miljarden cellen. De patiënt krijgt deze 'tumorinfiltrerende lymfocyten' (TILs) per infuus weer toegediend.
prof. dr. John Haanen, Antoni van Leeuwenhoek/ Nederlands Kanker Instituut
- TCR-therapie
TCR-therapie lijkt erg op CAR-T-therapie (zie boven). Het verschil is dat er geen sprake is van kunstmatige receptoren, maar dat de T-cel genetisch wordt aangepast om zelf de juiste T-celreceptor (TCR) te maken. De keuze tussen CAR-T en TCR hangt af van de specifieke kenmerken van de kankersoort en hoe die het beste te benutten zijn.
BOB1-TCR gentherapie voor behandeling van multipel myeloomziekte van Kahler
prof. dr. Mirjam Heemskerk, LUMC Leiden
prof. dr. Mirjam Heemskerk, LUMC Leiden
- NK-celtherapie
NK-celtherapie gebruikt geactiveerde natuurlijke killer (NK) cellen om kwaadaardige cellen te herkennen en vernietigen in het lichaam van de patiënt, als een vorm van immunotherapie tegen kanker.
dr. Victor Peperzak, UMC Utrecht
NK-cellen voor klinisch gebruik (in borstkanker)
prof. dr. Gerard Bos, MUMC+
dr. Harry Dolstra, Radboudumc
- Gentherapie overig
dr. ir. Trudy Straetemans, UMC Utrecht
Vaccins tegen kanker kunnen het immuunsysteem stimuleren om specifieke kankercellen te herkennen en aan te vallen, waardoor de kans op het ontwikkelen of terugkeren van kanker kan worden verkleind.
dr. Joke den Haan, Amsterdam UMC (locatie VUmc)
Nanobody Frameshift kankervaccins (NanoFrames)
dr. Joke den Haan, Amsterdam UMC (locatie VUmc)
Het verbeteren van kanker immunotherapie met een gepersonaliseerd kanker vaccin
prof. dr. Peter Katsikis, Erasmus MC Rotterdam
Oncolytische virussen zijn zo aangepast dat ze selectief kankercellen infecteren en doden, waardoor het immuunsysteem wordt gestimuleerd om te reageren en de kankercellen te vernietigen.
Versterken van immuuntherapie bij prostaatkanker met oncolytische virussen
dr. Gabri van der Pluijm, LUMC Leiden
Oncolytische virussen maken de weg vrij voor effectieve immuuntherapie van kanker
dr. Nadine Pronk - van Montfoort, LUMC Leiden
Cytokines zijn eiwitten die de groei en activiteit van verschillende immuuncellen kunnen stimuleren en daardoor helpen bij het vernietigen van kankercellen.
- Interferon
Mechanistisch inzicht en therapeutische remming van immuun-evasie in triple-negatieve borstkanker
prof. dr. Jos Jonkers, Antoni van Leeuwenhoek/ Nederlands Kanker Instituut
De effectiviteit van chemotherapie voor borstkanker verbeteren door het afweersysteem aan te pakken
prof. dr. Karin de Visser, Antoni van Leeuwenhoek/ Nederlands Kanker Instituut
- Interleukine
Borstkanker als een systemische ziekte: begrip en verstoring van neutrofiel-gemedieerde bevordering van het uitzaaien van borstkanker
prof. dr. Karin de Visser, Antoni van Leeuwenhoek/ Nederlands Kanker Instituut
Meer onderzoek nodig
Immunotherapie heeft vele mensen betere vooruitzichten gegeven of zelfs het leven gered, maar het is helaas geen wondermiddel. De behandeling slaat bij een minderheid van alle patiënten aan. Daarom blijft KWF investeren in nieuwe onderzoeken, zodat immunotherapie verder kan worden verbeterd en nog meer patiënten kan helpen.
