Zijn bevolkingsonderzoeken naar kanker zinvol?

Op maandag 28 augustus verscheen een wetenschappelijke meta-analyse van studies die het effect van kankerscreening (bevolkingsonderzoeken) onderzochten. De auteurs van de studie concluderen dat de meeste bevolkingsonderzoeken geen effect hebben op de totale overleving.  

Bij KWF komen sindsdien diverse vragen binnen over het nut van de bevolkingsonderzoeken. In deze reactie gaan we in op de wetenschappelijke publicatie zelf, onze visie op hoe bevolkingsonderzoeken beter georganiseerd zouden kunnen worden, en tot slot een advies voor wie nu twijfelt over deelname. 

Totale overleving als uitkomstmaat 

KWF vindt wetenschappelijk onderzoek belangrijk: we financieren zelf honderden onderzoeksprojecten en maken ons er hard voor dat patiënten zorg krijgen die aantoonbare meerwaarde heeft. Die meerwaarde vinden we ook belangrijk bij vroege opsporing van kanker. Daarom zien we deze meta-analyse als waardevol en belangrijk signaal. 

Maar de conclusie dat bevolkingsonderzoek geen meerwaarde heeft, is er één die niet overhaast getrokken moet worden. In de meta-analyse is gekeken naar het effect van bevolkingsonderzoek op ’gained lifetime’, oftewel, gewonnen levensduur. Dit is een belangrijke uitkomstmaat, maar zou zeker niet de enige meetlat moeten zijn waarmee je het effect van bevolkingsonderzoek meet. 

Om het bevolkingsonderzoek borstkanker als voorbeeld te nemen: van alle vrouwen die jaarlijks overlijden, overlijdt 3,6 procent aan borstkanker (voorlopige cijfers 2022). Zelfs al zou je met een perfect bevolkingsonderzoek ál deze sterfgevallen voorkomen, dan zou het uiteindelijk effect op totale overleving alsnog klein zijn. Als je enkel kijkt naar totale overleving, zou ook het behandelen van zeldzame kankers weinig meetbaar effect hebben. Toch kan dat voor sommige mensen levensreddend en dus enorm belangrijk zijn.  

Ziektelast 

Bij een bevolkingsonderzoek zoek je naar één bepaalde ziekte, die je op tijd wil opsporen. Dus is het in eerste plaats belangrijk om te kijken naar het effect van het bevolkingsonderzoek op het verloop van die ziekte.   

Hoe ‘goed’ is een bevolkingsonderzoek in het opsporen van de ziekte? Kan het onderzoek de ziekte voorkomen, zoals mogelijk is binnen de bevolkingsonderzoeken naar darmkanker en baarmoederhalskanker? En als je de ziekte eerder ontdekt, wordt daarmee dan ook de totale ziektelast kleiner? (Hevigheid en kosten van de behandeling, kwaliteit van leven.) 

 Het zijn uitkomstmaten die in deze analyse niet zijn meegenomen, maar die wel onderdeel zijn van de meerwaarde van screenen. 

Visie KWF op bevolkingsonderzoek: meer risicogebaseerd screenen 

Bij elke vorm van bevolkingsonderzoek is het belangrijk dat de voordelen groter zijn dan de nadelen. En daar valt nog veel winst te behalen.  

We willen toe naar bevolkingsonderzoeken die, waar mogelijk, een meer risicogebaseerde opzet kennen. Waarbij je mensen met een hogere kans op kanker, bijvoorbeeld door leefstijl, omgevingsfactoren of erfelijk verhoogd risico, een passend onderzoek aanbiedt. Passend zowel als het gaat om hoe vaak je iemand onderzoekt, als op welke manier.  

Het is goed denkbaar dat mensen met een laag/gemiddeld risico minder vaak onderzocht hoeven te worden. Daarmee belast je de zowel de deelnemer minder (minder onnodige onderzoeken, stress en overdiagnose) als de zorg (kosten en personeel).   

Een risicogebaseerde aanpak binnen het bevolkingsonderzoek, vereist een enorme omslag. Ook is er nog wetenschappelijk onderzoek nodig: hoe vind je mensen met een verhoogd risico op kanker? Welk type screening moet je hen bieden en hoe vaak? Hoe organiseer je dit op de grote schaal van een bevolkingsonderzoek?  

Het zijn vragen waarvoor KWF de komende jaren gericht financiering wil inzetten. En waarvoor we nu al aandacht vragen bij de betrokken partijen. We hebben deze visie bijvoorbeeld meegegeven aan de Gezondheidsraad, dat de minister in de komende maanden adviseert over screening op o.a. borst- en longkanker. Risicogebaseerd screenen is ook opgenomen als één van de doelen met hoge prioriteit binnen het Nederlands Kanker Collectief.    

Advies voor wie nu twijfelt over deelname aan het bevolkingsonderzoek

Deze nieuwe studie kijkt niet naar alle effecten van een bevolkingsonderzoek. Zoals de positieve effecten van een mogelijk minder zware behandeling waardoor iemand sneller herstelt. 

• De voordelen van het bevolkingsonderzoek blijven op dit moment groter dan de nadelen voor de grote groep mensen die wordt onderzocht. Voor een individu kan dit anders zijn. Informeer jezelf goed over de voor- en nadelen van het bevolkingsonderzoek  
• Heb je symptomen van kanker? Wacht dan niet de uitnodiging voor een bevolkingsonderzoek af, maar ga naar de huisarts. 

 Meer lezen? 
Skipr: Bevolkingsonderzoek voor kanker is zinloos 
Reactie Minister Kuipers: oneens met conclusie meta-onderzoek 
Reactie Borstkankervereniging Nederland 
Kanker.nl: kanker & erfelijke aanleg 
Artikel in The Guardian (Engelstalig)